1. Gạo lứt và vai trò của máy xay xát

1.1. Gạo lứt là gì?

Gạo lứt là loại gạo chỉ loại bỏ lớp vỏ trấu bên ngoài, giữ lại lớp cám màu nâu mỏng bao quanh hạt. Chính lớp cám này là nơi chứa nhiều chất dinh dưỡng, chống oxy hóa và chất xơ. Khác với gạo trắng, gạo lứt không bị đánh bóng, vì vậy khi xay, hạt gạo cần được xử lý cẩn thận để tránh gãy vỡ, đồng thời vẫn loại bỏ trấu và các tạp chất.

1.2. Vai trò của máy xay xát

Máy xay xát giúp chuyển lúa thóc thành gạo lứt nhanh chóng, giảm công sức, tăng năng suất. Các thông số quan trọng khi lựa chọn máy gồm: công suất, tỷ lệ thu hồi gạo, tỷ lệ nứt vỡ và hiệu suất bóc trấu. 
Ví dụ, máy xát gạo lứt LH300 có thể xát 100 - 150 kg gạo lứt/giờ với tỷ lệ hạt gãy <1%, phù hợp cho sản xuất nhỏ và vừa. 

2. Các bước chuẩn bị trước khi xay xát gạo lứt

2.1. Chọn lúa và làm sạch thóc

Chất lượng lúa quyết định trực tiếp chất lượng gạo lứt. Nên chọn lúa có hạt đều, chắc, ít nứt vỡ. Độ ẩm lý tưởng của thóc thường khoảng 14–16%, giúp xát dễ dàng, hạn chế gãy hạt. Trước khi xay, cần loại bỏ sạn, bụi, đá nhỏ hoặc các tạp chất khác, vừa giúp bảo vệ máy, vừa nâng cao chất lượng gạo lứt.

2.2. Kiểm tra và thiết lập máy xay xát

Trước khi vận hành máy xay xát gạo bạn nên  kiểm tra động cơ, ru lô cao su, sàng xát và băng tải nếu có. 

• Điều chỉnh tốc độ và áp lực lô xát để phù hợp với loại lúa và mục đích xay. 
• Một số máy hiện đại cho phép điều chỉnh áp lực để giảm tỷ lệ hạt gãy và giữ nguyên cám. 
• Hệ thống hút bụi và thoát trấu cũng cần được kiểm tra để đảm bảo vệ sinh trong quá trình xay.

3. Quy trình xay xát gạo lứt bằng máy xay xát

3.1. Bóc trấu

Bóc trấu là bước đầu tiên trong quy trình xay gạo lứt. Thóc được đưa vào máy, ru lô và sàng xát tách trấu ra khỏi hạt. Cần theo dõi hiệu quả bóc trấu để đảm bảo phần trấu được tách hoàn toàn, đồng thời phần thóc chưa bóc có thể điều chỉnh lại áp lực hoặc tốc độ ru lô.

3.2. Xát gạo lứt

Sau khi bóc trấu, gạo lứt được đưa vào xát. Lưu ý điều chỉnh số lần xát để giữ lại lớp cám bên ngoài hạt, đồng thời loại bỏ các phần cặn không mong muốn. Theo dõi tỷ lệ hạt gãy là quan trọng; nếu quá nhiều hạt bị nứt, cần giảm tốc độ hoặc điều chỉnh áp lực ru lô. Với máy xay xát hiện đại, chỉ cần điều chỉnh thông số một lần, máy sẽ xát đều mà vẫn giữ nguyên cám.

3.3. Thu hoạch gạo lứt

Gạo lứt thành phẩm được thu hồi vào thùng hoặc băng tải, phần cám nhỏ còn lại có thể được thu riêng. Kiểm tra tỉ lệ cám còn lại và hạt gãy để đảm bảo sản phẩm đạt chuẩn. Hệ thống hút bụi giúp loại bỏ bụi cám và trấu nhỏ, giữ gạo sạch và đảm bảo vệ sinh.

4. Thu hoạch gạo chất lượng từ bồn xát gạo 

Sau khi xát, một số người chọn rửa nhẹ để loại bỏ bụi cám nếu dùng ăn liền, nhưng nếu mục tiêu là giữ dinh dưỡng tối đa, nên để nguyên. 
Khi nấu gạo lứt, nên ngâm 30 - 60 phút trước khi nấu, sử dụng tỉ lệ nước phù hợp (khoảng 1,5 - 2 phần nước/1 phần gạo lứt) và nấu vừa lửa để hạt chín mềm mà vẫn giữ nguyên độ dẻo. 
Bảo quản gạo lứt trong hộp kín, nơi khô ráo, tránh ánh sáng mạnh, giúp giữ tươi và hạn chế mối mọt.

5. Bảo trì và vệ sinh máy xát gạo lứt

Vệ sinh máy sau mỗi ca xay là bước quan trọng để duy trì hiệu suất và tuổi thọ máy. Làm sạch ru lô, sàng, thu trấu và hút bụi định kỳ. Kiểm tra độ mòn của ru lô cao su, sàng xát để thay thế kịp thời. Tuân thủ các quy định về an toàn lao động và vệ sinh thực phẩm theo tiêu chuẩn TCVN, bố trí khu vực xay hợp lý, giảm bụi và tiếng ồn cho người vận hành.

6. Lưu ý thực tế và mẹo nhỏ

Kết luận

Gạo lứt giữ cám giàu dinh dưỡng, nhiều người tự xay lúa bằng máy xát để đảm bảo tươi ngon. Chọn lúa đều, làm sạch thóc, kiểm tra máy và điều chỉnh áp lực, tốc độ xát giúp gạo giữ cám, ít gãy. Thu hồi gạo, nấu đúng cách, bảo quản nơi khô ráo, vệ sinh máy định kỳ để duy trì chất lượng.